Αμφιάραος και Αμφιαράειον

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Αμφιάραος ήταν ο γιος του Οικλή και της Υπερμνήστρας, κόρης του Θεστίου[1][2][3]. Ωστόσο, σύμφωνα με άλλους μύθους, λέγεται ότι ήταν άμεσος απόγονος του Απόλλωνα. Η καταγωγή του από τον Απόλλωνα, σε μεταγενέστερους μύθους υποδηλώνει τις ικανότητές του να βλέπει το μέλλον και να θεραπεύει τους ανθρώπους[4]. Από την πλευρά του πατέρα του, του Οικλή, ο Αμφιάραος ήταν απόγονος του Αντιφάτη ή του Μαντίου και οι δύο γιοι του Μελάμποδα, του θρυλικού θεραπευτή που γεννήθηκε στην Πύλο, αλλά κυβερνούσε το Άργος. Εκτός από τις θεωρίες σχετικά με την προέλευση των προφητικών δυνάμεων από την καταγωγή του από τον Μελάμποδα ή τον Απόλλωνα, υπάρχει επίσης μια τοπική παράδοση στον Φλιούντα, σύμφωνα με την οποία απέκτησε τις ικανότητές του σε εγκοιμητήριο, οίκο μαντικό της πόλης[5].

Σε διάφορα κείμενα ο Αμφιάραος θεωρήθηκε ήρωας στο πεδίο της μάχης σε διάφορες εκστρατείες και καταγράφηκε ως ένας από τους κυνηγούς του Καλυδώνιου Κάπρου, ενός μυθικού θηρίου που έστειλε η Άρτεμις για να καταστρέψει την περιοχή του Καλυδώνα στην Αιτωλία[6]. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, ήταν επίσης ένα από τα μέλη των Αργοναυτικής εκστρατείας[7].

Κυβερνούσε το Άργος μαζί με τον Ίφιδα, γιο του Αλέκτωρα, πρώην βασιλέα του Άργους, πατέρα της Εριφύλης και πεθερό του Αμφιάραου και του Άδραστου. Μετά από μια σύγκρουση μεταξύ του Αμφιάραου και του Άδραστου, ο τελευταίος έφυγε από το Άργος. Ως χειρονομία συμφιλίωσης με τον Αμφιάραο, ο Άδραστος έδωσε την Εριφύλη ως νύφη στον Αμφιάραο. Ο γάμος του με την Εριφύλη τον έκανε πατέρα του Αλκμέωνα, του Αμφίλοχου, της Ευρυδίκης και της Δημώνασσας. Επιπλέον, ο ήρωας θέτει ένα σκοτεινό σημείο στο μέλλον του, συμφωνώντας να συμμορφώνεται με την απόφαση της Εριφύλης σε οποιοδήποτε σημείο διαφωνούσε με τον Άδραστο.

Αργότερα, ο Άδραστος κάλεσε τον Αμφιάραο να συμμετάσχει στην εκστρατεία των Επτά εναντίον της Θήβας Ο Αμφιάραος πρόβλεψε το ατυχές της εκστρατείας και αρχικά αρνήθηκε να συμμετάσχει, αλλά παρόλα αυτά τον έπεισε η Εριφύλη, προδίδοντας τον σύντροφό της για το περιδέραιο της Αρμονίας, κατόπιν δωροδοκίας του Πολυνείκη. Πριν εγκαταλείψει το Άργος, ο Αμφιάραος υποχρέωσε τους γιους του να εκδικηθούν το θάνατό του, θανατώνοντας την άκαρδη μητέρα τους[8].

Στο δρόμο τους προς τη Θήβα, ο Αμφιάραος και ο Άδραστος ίδρυσαν του Αγώνες της Νεμέας, όπου μάλιστα ο ήρωας φέρεται ότι κέρδισε σε αγωνίσματα[9] [18]. Φθάνοντας στην επτάπυλη πόλη, οι επτά παρατάχθηκαν με τις δυνάμεις τους μπροστά στις ισάριθμες πύλες της πόλης. Παρόλη την ορμή και τη γενναιότητά τους, οι πολιορκητές δεν κατόρθωσαν να κυριεύσουν την πόλη, γιατί αυτή ήταν η απόφαση του Δία. Στο τέλος οι πολιορκητές τράπηκαν σε φυγή, αφού σκοτώθηκαν στη μάχη όλοι οι επικεφαλής, εκτός από τον Άδραστο. Ο Αμφιάραος κατά την υποχώρησή του καταδιώχθηκε από τον Θηβαίο Πολυκλύμενο ή Περικλύμενο, γιο του θεού Ποσειδώνα, που θα τον σκότωνε ή θα τον πλήγωνε. Θέλοντας να αποτρέψει μια τέτοια μοίρα, ο Δίας έριξε κεραυνό, που άνοιξε στη γη μέγα χάσμα. Το χάσμα αυτό κατάπιε τον Αμφιάραο, τον ηνίοχό του Βάτωνα, το άρμα τους και το άλογό τους. Ουσιαστικά ο Αμφιάραος, όπως και ο Τροφώνιος, κατεβαίνοντας στο χάσμα εισήλθε στον Κάτω Κόσμο αποφεύγοντας τον κοινό θάνατο. Σαν τον Ασκληπιό εγέρθηκε από τη γη για να γίνει θεός στη θέση της πηγής του ιερού του στο Αμφιαράειο του Ωρωπού[10].

Μετά τη θεοποίηση του Αμφιάραου, πολλές πόλεις διεκδίκησαν την καταγωγή του, ενώ ήταν πολλά τα ιερά του με τα γνωστότερα να βρίσκονται στο Άργος, τη Σπάρτη, το Βυζάντιο, τη Θήβα και τον Ωρωπό. Ο Αμφιάραος λατρεύτηκε επιπλέον ως ιατρός, ως «δεύτερος Ασκληπιός». Η φήμη του ως μάντη έθασε μέχρι τη Λυδία, αφού ο Ηρόδοτος αναφέρει πώς έφθασαν στο χρηστήριό του οι πρέσβεις του βασιλιά των Λυδών Κροίσου για να τον συμβουλευθούν αν έπρεπε ο Κροίσος να εκστρατεύσει κατά των Περσών[11].

Αμφιαράειο

Μετά τον θάνατό του, ο Αμφιάραος λατρεύτηκε ως ήρωας, πρώτα στον Ωρωπό και κατόπιν σε όλη την Ελλάδα[12]. Τού αφιερώθηκε ιερό στο Άργος[13], άγαλμα στην Αθήνα[14] και ηρώο στη Σπάρτη[15]. Κατά τον Παυσανία η αναχώρησή του για τη Θήβα, αναπαρίστατο στην κίστη του Κυψέλου[16]. Το Αμφιαράειο του Ωρωπού χτίστηκε κατά τον 5ο αιώνα Π.Κ.Ε. στον τόπο που βρισκόμαστε τώρα νοτιοανατολικά του οχυρωμένου λιμένα του Ωρωπού και βορειοδυτικά του Καλάμου. Το Αμφιαράειο ήταν ιερός τόπος αφιερωμένος στον Αμφιάραο, μαντείο και συνάμα τόπος θεραπείας, όπου συνέρρεαν προσκυνητές για να αναζητήσουν απαντήσεις και θεραπεία.

Σύμφωνα με την αφήγηση του Παυσανία στον τόπο υπήρχε ναός με άγαλμα του θεού. Στον ναό υπήρχε πεντάπτυχος βωμός. Το ένα τμήμα του ήταν αφιερωμένο στον Ηρακλή, τον Δία και τον Απόλλωνα Θεραπευτή. Το δεύτερο τμήμα ήταν αφιερωμένο στους ήρωες και τις συζύγους τους, το τρίτο ήταν αφιερωμένο στην Εστία, τον Ερμή και τον Αμφιάραο και τα παιδιά του Αμφίλοχου. Το τέταρτο τμήμα ήταν αφιερωμένο στην Αφροδίτη και την Πανάκεια, Στην Ιασώ, την Υγεία και στην Αθηνά θεραπεύτρια. Το πέμπτο ήταν αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Πάνα, μαζί με τις ποτάμιες θεότητες Αχελώο και Κηφισό.

Ο ικέτης που επισκεπτόταν τον τόπο για να θεραπευτεί, θυσίαζε πρώτα στον θεό, κοιμόταν ένα βράδυ στο εγκοιμητήριο της Στοάς και μέσω του ονείρου ο Αμφιάραος τού αποκάλυπτε ο ίδιος τη θεραπεία. Ωστόσο, έπρεπε πρώτα να εξαγνιστεί, προσφέροντας θυσίες όχι μόνο στον ήρωα, αλλά σε όλες τις θεότητες του βωμού. Κατόπιν θυσίαζε και ένα κριάρι και κοιμόταν μέσα στο δέρας του, περιμένοντας την αποκάλυψη σε όνειρο[17].  Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε ότι ως ήρωας της Αργοναυτικής εκστρατείας ο Αμφιάραος έχει ιδιαίτερη σχέση με το Δέρας αφενός, αφετέρου ότι η τεχνική της εγκοίμησης σε δέρας ήταν κοινή πρακτική στα Καβείρια μυστήρια και γενικότερα στην αρχαιότητα. Το δέρας είναι ταμπού, είναι γιατρικό, είναι μαγικό. Ως μαγικό ιατρικό είχε τη δύναμη να εξαγνίζει με την αρχαία έννοια. Δεν εξάγνιζε φυσικά ή ηθικά, αλλά απόδιωχνε κάθε είδους κακές, φασματικές επιδράσεις

Το Δέρας επί της ουσίας, ως δέρμα θυσιασμένης οντότητας έχει μαγική επίδραση ως ιατρικό ενάντια στα μιάσματα. Ο Δικαίαρχος αναφέρει ότι κατά την ηλιακή ανατολή του Σείριου, όταν η ζέστη έφτανε στο απόγειό της, ευγενείς νέοι στο άνθος της ηλικίας τους πήγαιναν σε ένα σπήλαιο-ιερό του Δία Ακταίου, το Χειρώνιον κοιμούνταν καλυμμένοι μόνο με τριπλό δέρας[18]. Βέβαια ο Δίας Ακταίος και ο Δίας Αμφιάραος αργότερα είναι απλά εξελιγμένες μορφές της αρχικής λατρείας του Κενταύρου Χείρωνα, του θεραπευτή και του Αμφιάραου στη μορφή του θεραπευτή[19].

Εκτός από το δέρας ο Αμφιάραος φαίνεται να έχει σχέση με τον δράκοντα και το ερπετό ή φίδι. Ο Στράβων θεωρεί ότι το αρχικό ιερό του Αμφιάραου βρίσκεται στον τόπο που ονομάζεται Κνωπία[20] μία ερμηνεία του οποίου είναι «τόπος φιδιών». Η πολίχνη Κνωπία  βρισκόταν σε θηβαϊκή γη και η μετακίνηση του ιερού θεωρείται ότι έγινε μεταξύ του 431 και 414 ΠΚΕ[21]. Ο Σχολιαστής στον Νίκανδρο (Ther. 889) αναφέρει ότι η Κνωπία ήταν στον Ισμηνό ποταμό, χωρίς όμως να προσδιορίζει την ακριβή της θέση. Ως πιθανή θέση προτάθηκε περίβολος νότια των Θηβών που σημειώνεται από τον Παυσανία «ἐκ δὲ τῶν Ποτνιῶν ἰοῦσιν ἐς Θήβας ἔστιν ἐν δεξιᾷ τῆς ὁδοῦ περίβολός τε οὐ μέγας καὶ κίονες ἐν αὐτῷ· διαστῆναι δὲ Ἀμφιαράῳ τήν γῆν ταύτῃ νομίζουσιν» (9.8.3), αλλά ο περίβολος δεν είναι πολίχνη και δε βρίσκεται κοντά στον Ισμηνό ποταμό. Νεκροταφείο και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός ναού που ανασκάφθηκε στην Κανάπετρα, περίπου 2 χλμ βόρεια των Θηβών[22]  προτάθηκαν ως τμήμα του Αμφιαραείου και της πολίχνης, αλλά τίποτα ακόμη δεν έχει επιβεβαιωθεί[23].

Σε τυρρηνικό αμφορέα του 6^ου ΠΚΕ αι. ο Αμφιάραος αναπαρίσταται ως γιγάντιο φίδι που βγαίνει από τον τύμβο του για να απειλήσει τον Αλκμέωνα. Φίδια και πτηνά τον συνοδεύουν στο άρμα του και σε αναπαράσταση κορινθιακού κρατήρα επίσης του 6^ου αι., γεγονός που συμβολίζει τις μαντικές και θεραπευτικές του ιδιότητες. Εκφραστικότερη πιθανώς είναι η αναπαράσταση κλασικής ληκύθου των αρχών του 5^ου ΠΚΕ αι. στην οποία αναπαρίσταται η κατάβαση του ήρωα στον Κάτω Κόσμο, ενώ πάνω από το κεφάλι του ίπτανται πτηνά με φίδια στο ράμφος τους[24]. Ο Αμφιάραος είναι επίσης δρακοκτόνος κατά τον Ευριπίδη[25], κάτι που του προσδίδει επίσης την ιδιότητα του λυτρωτή.

Εγκοίμηση

Η εγκοίμηση περιοριζόταν κατά την αρχαιότητα σε μικρή ομάδα θεών, εκτός του Αμφιαράου, στον ευρέως γνωστό Ασκληπιό, τον Σαράπη και την Ίσιδα, καθώς και τοπικούς ή περιφερειακούς θεούς, όπως Ιμχοτέπ και ο Αμανχοτέπ στην Αίγυπτο. Η μαντική εγκοίμηση, ωστόσο, περιλάμβανε περισσότερες θεότητες (ακόμη και τους νεκρούς). Εκείνοι που υποβάλλονται σε θεραπευτική εγκοίμηση ήλπιζαν είτε να θεραπευτούν άμεσα από τον θεό κατά τη διάρκεια του ύπνου ή να τούς αποκαλυφθεί κάποια θεραπεία^[26]

Η θεραπευτική εγκοίμηση του Αμφιαραείου μαρτυρείται στο τέλος του 5^ου ΠΚΕ αι. Στο έργο του Αριστοφάνη Αμφιάραος του 414 ΠΚΕ, που αναμφισβήτητα τοποθετείται στον Ωρωπό, και παρουσιάζει χαρακτήρες οι οποίοι εμπλέκονται σε θεραπευτική εγκοίμηση, ενώ ο θεός εμφανίζεται σε ένα τουλάχιστον όνειρο. Είναι πολύ πιθανότερο λοιπόν ότι στον Ωρωπό ο Αμφιάραος λειτουργούσε αρχικά ως θεός θεραπείας, αφού μεταμορφώθηκε υπό την επιρροή της λατρείας του Ασκληπιού, της οποίας η δημοτικότητα στην Αττική μεγάλωσε ταχύτατα το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα ΠΚΕ. Είναι επίσης πιθανό ότι ο λοιμός που έπληξε την Αττική επί Περικλέους, έδωσε την ώθηση στον Αμφιάραο να εξελιχθεί σε θεραπευτή που εκτιμάτο για θεραπευτικά όνειρα συγκρίσιμα με εκείνα του Ασκληπιού^[27].

Ως ήρωας-θεραπευτής ο Αμφιάραος μοιάζει με τον Ασκληπιό σε αρκετά σημεία, ειδικότερα στην περίπτωση του εγκοιμητηρίου. Στη λατρεία του Ασκληπιού όπως εκτελείτο στα θεραπευτικά ιερά του, τα φίδια φαίνεται πως διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο και έτσι καθιερώθηκαν ως θεραπευτικά σύμβολα. Τα Ασκληπιεία βρίσκονταν συνήθως σε ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον με ελαιόδεντρα και πηγές. Το θεραπευτικό συγκρότημα περιλάμβανε πάντοτε ένα άβατο,  το εγκοιμητήριο. Συνεπώς, όπως και στην περίπτωση του Αμφιαράου, του αποκαλούμενου και δεύτερου Ασκληπιού, η ερμηνεία των ονείρων αποτελούσε σημαντικό τμήμα των διαγνωστικών και θεραπευτικών διαδικασιών που περιελάμβαναν στα ασκληπιεία φυσιοθεραπείες, διατροφή και άσκηση[28].

Είναι σχετικά εύκολο να οραματιστεί κανείς αυτόν τον τόπο με την ιερή κρήνη, το ειδυλλιακό περιβάλλον, τον ναό της εγκοίμησης και της θεραπείας ως Ασκληπιείο. Είναι ένας κατεξοχήν θεραπευτικός τόπος, αφιερωμένος σε ήρωα που κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο ως θνητός και επέστρεψε ως αθάνατος, για να εξαπλώσει τη θεραπευτική του ακτινοβολία στον κόσμο των ανθρώπων και ως χρησμοδότης να δείξει τον δρόμο προς την ατομική και τη συλλογική εξέλιξη.

Παραπομπές σημειώσεις

[1] Homer. The Odyssey, XV, 244. Translated by Murray, A T. Loeb Classical Library Volumes. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann, Ltd. 1919.
[2] Apollodorus. The Library, 1.8.2. Translated by Sir James George Frazer. Loeb Classical Library Volumes 121 & 122. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1921.
[3] Pausanias. Description of Greece, 2.21.2. Translated by Jones, W. H. S. and Omerod, H. A. Loeb Classical Library Volumes. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1918.
[4] Hyginus. The Myths of Hyginus, 70. Translated and edited by Mary Grant. University of Kansas Publications in Humanistic Studies, no. 34. Lawrence: University of Kansas Press, 1960.
[5] Pausanias. Description of Greece, 2.13.6, 1.34.3.
[6] Pausanias. Description of Greece, 8.45.7.
[7] Apollodorus. The Library, 1.9.16.
[8] Apollodorus. The Library, 3.6.2. Επίσης, Hyginus. The Myths of Hyginus, 73 και Diodorus Siculus. Library of History (Books III – VIII), IV, 65. Translated by Oldfather, C. H. Loeb Classical Library Volumes 303 and 340. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1935.
[9] Apollodorus. The Library, 3.6.4.
[10] Ogden D. (2013) Drakon: Dragon Myth and Serpent Cult in the Greek and Roman Worlds, Oxford: OUP, σ. 343.
[11] Ηροδότου Ιστορίαι Α, 46.
[12] Pausanias. Description of Greece, 1.34.2.
[13] Pausanias. Description of Greece, 2.32.2.
[14] Pausanias. Description of Greece, 1.8.3.
[15] Müller K.O. (2012), Orchomenos und die Minyer, Nabu Press. σσ. 146, 486.
[16] Pausanias. Description of Greece, 5.17.4.
[17] Pausanias. Description of Greece, 1.34.2.
[18] Dicaearchus I. 6.
[19] Harrison, J. H. (1990) Prolegomena to the Study of Greek Religion, Princeton University Press, σ. 28.
[20] Strabo, ix 404 c.
[21] Frazer, Sir James, (1913), Pausanias’ Description of Greece, London, (repr. NewYork, 1965), 5.31.
[22] Touloupa, Ε. (1964), Αρχαιότητες και Μνημεία Βοιωτίας, AD chr. 191-204.
[23] Wallace, P.W. (1969), Strabo’s Description of Bowtia, Diss. Ann Arbor, 60-62.
[24] Ogden 2013, 322.
[25] Ευριπίδου, Υψιπύλη, fr. 757. 106-107.
[26] Renberg, Gil H. (2016) Where dreams may come: incubation sanctuaries in the Greco-Roman world, Leiden; Boston: Brill, 22.
[27] Renberg, Gil H. (2016), 104.
[28] Margotta, R. (1967). An illustrated history of medicine. London: Hamlyn, 52-57.

Tο κείμενο αυτό είναι η ομιλία που έγινε κατά τη συγκέντρωση των μαθητών της Σχολής Κοσμικής Συνείδησης, στις 13 Μαρτίου 2019.