Χειμερινό Ηλιοστάσιο

Εμφανέστερο από τα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη, το χειμερινό ηλιοστάσιο ενός ημισφαιρίου συμβαίνει την ημέρα με το συντομότερο φως της ημέρας και τη μεγαλύτερη νύχτα του έτους, όταν η ημερήσια μέγιστη ανύψωση του ήλιου στον ουρανό βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο του[1]. Αν και το χειμερινό ηλιοστάσιο διαρκεί μόνο μια στιγμή, ο όρος αναφέρεται ενίοτε στην ημέρα κατά την οποία συμβαίνει.

Εναλλακτικές ονομασίες είναι το μεσοχείμωνο, το καταχείμωνο (Dongzhi), ή απλά μικρότερη μέρα.
Σε ορισμένους πολιτισμούς θεωρείται πως είναι το μέσο του χειμώνα, ενώ σε άλλους θεωρείται αρχή του χειμώνα[2]. Στη μετεωρολογία ο χειμώνας στο βόρειο ημισφαίριο εκτείνεται σε ολόκληρη την περίοδο Δεκέμβριος-Φεβρουάριος. Η εποχιακή σημασία του χειμερινού ηλιοστασίου είναι η αντιστροφή της σταδιακής επιμήκυνσης της νύχτας και της συντόμευσης των ωρών που καταλαμβάνει η ημέρα. Οι ημερομηνίες της ανατολής και της δύσης του ήλιου κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο διαφέρουν κατά τόπους και εξαρτώνται από το γεωγραφικό πλάτος, λόγω της διακύμανσης της ηλιακής ημέρας καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους που οφείλεται στην ελλειπτική τροχιά της Γης.

Η ερμηνεία του ηλιοστασίου ποικίλλει σε διάφορους πολιτισμούς, αλλά σε γενικές γραμμές αναγνωρίζεται το στοιχείο της αναγέννησης, με εορτασμούς, συναθροίσεις, τελετουργίες ή άλλες εκδηλώσεις[3].

Πολιτισμικό υπόβαθρο
Το ηλιοστάσιο ήταν πιθανώς ιδιαίτερη στιγμή του ετήσιου κύκλου για ορισμένους πολιτισμούς ακόμη και κατά τη διάρκεια της νεολιθικής εποχής. Αστρονομικά γεγονότα χρησιμοποιούνταν συχνά για να καθοδηγήσουν δραστηριότητες όπως το ζευγάρωμα των ζώων, η σπορά των καλλιεργειών και η παρακολούθηση των χειμερινών αποθεμάτων τροφίμων.

Αυτό επιβεβαιώνεται από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Νεολιθικής και της Εποχής του Χαλκού, όπως το Στόουνχεντζ στην Αγγλία και το Νιουγκράντζ στην Ιρλανδία. Οι κύριοι άξονες και των δύο αυτών μνημείων φαίνονται να έχουν ευθυγραμμιστεί προσεκτικά προς την ανατολή του χειμερινού ηλιοστασίου στο Νιουγκράντζ και τη δύση του χειμερινού ηλιοστασίου στο Στόουνχεντζ[4].

Το χειμερινό ηλιοστάσιο ήταν εξαιρετικά σημαντικό, καθώς οι άνθρωποι ήταν οικονομικά εξαρτημένοι από την παρακολούθηση της εξέλιξης των εποχών. Η λιμοκτονία ήταν κοινή στους πρώτους μήνες του χειμώνα, τον Ιανουάριο μέχρι τον Απρίλιο (βόρειο ημισφαίριο) ή τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο (νότιο ημισφαίριο), γνωστοί και ως «μήνες του λιμού». Σε εύκρατα κλίματα, το χειμερινό ηλιοστάσιο ήταν ο τελευταίος εορτασμός, πριν ξεκινήσει ο βαθύς χειμώνας. Τα περισσότερα βοοειδή σφάζονταν έτσι ώστε να μη χρειάζεται να τρέφονται κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Επομένως, ήταν σχεδόν η μοναδική εποχή του χρόνου, που ήταν διαθέσιμη άφθονη ποσότητα νωπού κρέατος[5]. Το κρασί και η μπύρα που παρασκευαζόταν στο φθινόπωρο ήταν έτοιμη πλέον για κατανάλωση αυτή την ιδιαίτερη στιγμή.
 Επειδή το γεγονός του ηλιοστασίου θεωρείτο ανατροπή της πτωτικής παρουσίας του Ήλιου στον ουρανό, έγιναν κοινές οι έννοιες της γέννησης ή της αναγέννησης των θεών του ήλιου και σε πολιτισμούς που χρησιμοποιούσαν κυκλικά ημερολόγια, βασισμένα στο χειμερινό ηλιοστάσιο, το «έτος αναγέννησης» σχετιζόταν με θεότητες της αναγέννησης, του θανάτου ή της νέας αρχής και τελετουργίες εξαγνισμού του επερχόμενου έτους. Επίσης, η «αντιστροφή» είναι συχνό θέμα των εορτασμών, όπως η εναλλαγή σκλάβων και κυρίων στα Σατουρνάλια.

Το ηλιοστάσιο σε διαφορετικές παραδόσεις
Οι Ιρανοί γιορτάζουν τη νύχτα του χειμερινού ηλιοστασίου του Βόρειου Ημισφαιρίου ως «νύχτα Γιαλντά», γνωστή ως η «μακρύτερη και πιο σκοτεινή νύχτα του χρόνου». Σε αυτή τη νύχτα όλη η οικογένεια συγκεντρώνεται, συνήθως στο σπίτι των πρεσβύτερων και τη γιορτάζει με φαγητό, ποτό και ανάγνωση ποιήματα (κυρίως Hafez). Κατά τη διάρκεια του γιορτασμού σερβίρονται καρύδια, ρόδια και άλλοι καρποί.

Οι Σκανδιναβοί και οι Γερμανοί της βόρειας Ευρώπης γιόρταζαν το δωδεκαήμερο Γιούλ (Yule). Πολλές σύγχρονες Χριστουγεννιάτικες παραδόσεις, όπως το χριστουγεννιάτικο δέντρο, το στεφάνι των Χριστουγέννων, το κούτσουρο του Γιουλ και άλλες, είναι άμεσοι απόγονοι των εθίμων του Γιούλ. Οι Σκανδιναβοί εξακολουθούν να καλούν τα Χριστούγεννα “Ιουλ”. Ο ιδιαίτερος θεός του Γιούλ ήταν ο Γιόλνερ, ένα από τα πολλά ονόματα του Όντιν.

Ο Sol Invictus («Ο ανίκητος ήλιος») ήταν αρχικά συριακός θεός, ο οποίος αργότερα υιοθετήθηκε ως ο επικεφαλής θεός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό. Ο εορτασμός του παραδοσιακά γινόταν στις 25 Δεκεμβρίου, όπως και πολλοί θεοί που συνδέονταν με το χειμερινό ηλιοστάσιο σε πολλές παγανιστικές παραδόσεις[6].

Στην Ανατολική Ασία, το χειμερινό ηλιοστάσιο γιορτάζεται ως μία από τις είκοσι 24 ηλιακές περιόδους (节气, κυριολεκτικά «κλιματικούς τομείς»), που ονομάζεται Ντονγκτζί (Dongzhi) στα Κινεζικά. Στην Ιαπωνία, για να μην κρυώσει κανείς τον χειμώνα, ακολουθείτο το έθιμο ενός ζεστού μπάνιου Γιουζούγιου κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, (Ιαπωνικά: 柚子 湯 = Yuzuyu). [9] Στην Ινδία, η το χειμερινό ηλιοστάσιο ονομάζεται στα Σανσκριτικά άγιαν παριβάρταν (अयन परिवर्तन). Είναι ιερή ημέρα για τους Ινδουιστές που κολυμπούν σε ιερά ποτάμια, δίνουν ελεημοσύνη, και προσεύχονται στον Θεό.

Μια αναζήτηση στην παγκόσμια παράδοση υποδεικνύει ότι το χειμερινό ηλιοστάσιο γιορταζόταν και γιορτάζεται σε διαφορετικούς πολιτισμούς εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αυτή η αρχή του ηλιακού έτους είναι μια γιορτή του Φωτός και της αναγέννησης του Ήλιου.

Παραπομπές
[1] An Introduction to Physical Science, (2007)12th Ed., James Ship-man, Jerry D. Wilson, Aaron Todd, Section 15.5, σ 423.
[2] When does spring start?. Met Office. June 3, 2016. Ανάκτηση 21 Δεκεμβρίου 2018
[3] Winter Solstice celebrations: a.k.a. Christmas, Saturnalia, Yule, the Long Night, start of Winter, etc. Religious Tolerance.org. December 3, 1999, 201.
[4] Johnson, Anthony (2008). Solving Stonehenge: The New Key to an Ancient Enigma. Thames & Hudson. σσ. 252–253.
[5] History of Christmas. History.com. Ανάκτηση 21 Δεκεμβρίου 2018.
[6] Capoccia, Kathryn (2002). Christmas Traditions. Ανάκτηση 21 Δεκεμβρίου 2018.